Pretendimet për pronësinë e Hënës/ Gara për të shfrytëzuar satelitin e vetëm natyror të Tokës ngre sfida etike dhe ligjore
Duke kapërcyer pengesat dhe vonesat e shumta, Japonia u njoftua së fundi se ka hyrë edhe ajo në garën për në Hënë, duke hedhur me raketa një sondë "të zgjuar" hënore në hapësirë.
Pra, “Toka e Diellit që lind” po përpiqet të fitojë një vendpozicion në qarkun e mbyllur të vendeve që kërkojnë nga një pjesë të majme në tortën e shfrytëzimit të satelitit natyror të Tokës, me tokat e tij të pasura.
Ka pasur përpjekje të ngjashme të mëparshme, ku disa prej të cilave ishin të suksesshme, të tjera dështuan.
Por tani, Hëna është më afër se kurrë me Tokën dhe aksesi po bëhet kaq i thjeshtë sa kurrë më parë nuk mendohej.
Pak para Japonisë, muajin e kaluar, India bëri histori duke dërguar me sukses një anije kozmike robotike pranë polit jugor të paeksploruar të Hënës.
Hëna është një zonë e lakmuar. Në krateret e saj të errëta të ftohta vlerësohet se ka rezerva të mëdha uji në formë akulli, por edhe metale të çmuara.
Pak ditë më parë, një anije kozmike ruse u rrëzua në sipërfaqen e Hënës, në misionin e parë të federatës ruse pas gati gjysmë shekulli.
Vende të tjera tani duan t’i bashkohen kësaj gare të eksplorimit të hapësirës: Koreja e Jugut, Emiratet e Bashkuara Arabe, Izraeli, Kanadaja dhe Meksika.
E ndërkohë, vjeshtën e kaluar, Kina përfundoi stacionin hapësinor Tiangong. Ky vend planifikon të dërgojë astronautë në sipërfaqen hënore deri në vitin 2030.
Në anën tjetër, gjashtë agjenci ndërkombëtare hapësinore po punojnë me programin Artemis të NASA-s në një garë për të dërguar njerëz në Hënë deri në vitin 2025.
Një kopje më e vogël e Stacionit Ndërkombëtar Hapësinor, i cili do të rrotullohet rreth Hënës nga fundi i vitit 2024, po ndërtohet aktualisht në objektin Thales Alenia Space (TAS) në Torino të Italisë.
Shkencëtarët dhe inxhinierët e kompanisë franko-italiane po punojnë ethshëm për përfundimin e saj.
Është e qartë se, motivimi nuk vjen thjesht dhe vetëm kurioziteti shkencor për një trup qiellor. Më shumë se gjysmë shekulli pasi njeriu shkeli për herë të parë atje, me misionin Apollo 11 të NASA-s, tani gjërat janë ndryshe, kush të mundi do që ta zaptojnë dhe të përfitojë nga Hëna.
Eldorado e re
Në sfondin e epokës së re "të artë" të eksplorimit të hapësirës, dallohet se është një biznes shumë miliardësh.
Ka të bëjë me shfrytëzimin e burimeve të trupave qiellorë.
Në Hënë gjenden minerale të çmuara duke nisur nga platini, ari dhe metale të tjera të çmuara, deri te helium-3.
Ky i fundit është një izotop heliumi, një komponent kyç i shkrirjes bërthamore, i cili vlerësohet të jetë në gjendje të mbulojë 1/4 e nevojave vjetore të Tokës për energji.
Në planetin tonë, megjithatë, është i rrallë.
NASA vlerëson se helium-3 ekziston në sasi prej më shumë se një milion ton në tokat hënore. Dhe bota jonë me këtë sasi nuk ka pse të shqetësohet për burime energjie.
Por helium-3 nuk është e vetmja gjë.
Në një distancë prej 384,400 km, sateliti ynë natyror ka gjithashtu sasi të mëdha tokash të rralla, vendimtare për tranzicionin e gjelbër dhe teknologjitë e përparuara.
Një dokument strategjik për burimet hapësinore të Agjencisë Evropiane të Hapësirës (ESA) parashikon se deri në vitin 2045 pritet që disa shtete të Tokës, të përfitojnë të ardhura prej 73 miliardë deri në 170 miliardë dollarë nga shfrytëzimi i burimeve hapësinore.
Lëndë – të tilla si oksigjeni, metalet, rogoliti hënor dhe akulli i ujit – pritet të luajnë një rol themelor.
Përdorimi i tyre përfshin mbështetjen e jetës në baza të përhershme hënore – të cilat tashmë janë në planifikimin e NASA-s dhe Kinës, ndërkohë që janë pjesë e aspiratave të Rusisë.
Por këto shtete nuk po ndalen me kaq. Ata po përparojnë dhe në projekte si ruajtja e energjisë, furnizimi me karburant i anijeve kozmike, transporti akoma më i lehtë dhe relativisht më i lirë i burimeve që gjenden gjetkë në sistemin diellor.
Si p.sh. në planetin më të afërt, Mars.
Por ndërkohë që “gara” hapësinore po trondit, ajo ka lënë pas boshllëqe të rrezikshme rregullatore.
Shumë ekspertë tashmë po shprehin frikën e transferimit nga Toka në Hapësirë, të konkurrencës së furishme gjeostrategjike ??dhe mbizotërimit të “ligjit të xhunglës” në Hënë apo edhe Mars.
Kuadri ligjor? … e bëjnë si të duan(!)
Traktati i Hapësirës së Jashtme i vitit 1967 – i hartuar nën kujdesin e OKB-së dhe kuadrin bazë të ligjit ndërkombëtar të hapësirës – thotë shprehimisht se asnjë komb nuk mund të pretendojë sovranitet mbi Hënën ose trupat e tjerë qiellorë.
Ky traktat dikton që depërtimi në Hapësirë do të jetë "ekskluzivisht për qëllime paqësore".
Aty theksohet se eksplorimi i Hapësirës duhet të bëhet “në dobi dhe në interes të të gjitha hapësirave”.
Por tashmë, njëra pas tjetrës, vendet po përpiqen të legalizojnë në mënyrë të njëanshme minierat e tyre në hapësirë.
SHBA-të ishin të parat që hapën lojën në vitin 2015, me miratimin e Ligjit për Eksplorimin dhe Shfrytëzimin e Burimeve Hapësinore, duke i hapur rrugën licencimit të shfrytëzimit të tyre tregtar nga qytetarët amerikanë.
Më shumë se 30 partnerë ndërkombëtarë të SHBA – shtete dhe kompani – kanë nënshkruar ndërkohë "Marrëveshjet Artemis".
Një kuadër parimesh i hartuar në vitin 2020 nga NASA dhe Departamenti i Shtetit "për bashkëpunimin në eksplorimin civil dhe përdorimin e Hënës, Marsit, kometave dhe asteroidëve, për qëllime paqësore".
Kjo është një marrëveshje konsensuale, e cila në praktikë tashmë ka më shumë palë kontraktuese sesa Traktati i Hënës i vitit 1979.
Marrëveshja thotë se asnjë pjesë e satelitit fizik të Tokës "nuk do të bëhet pronë e asnjë shteti, organizate ndërkombëtare ndërqeveritare ose joqeveritare, organizatë kombëtare ose entiteti joqeveritar ose person fizik".
Megjithatë, ajo është ratifikuar nga vetëm rreth 20 vende, ku nuk përfshihen fuqitë e mëdha hapësinore SHBA, Kina dhe Rusia.
Në këto kushte, e ardhmja e Hapësirës, duke nisur me Hënën, është e paqartë. Deri tani duket se po mbizotëron ligji i të fortit dhe zaptimi. /noa.al
